امروزه رشد جهانی جمعیت، استفاده بی رویه منابع و امکانات، محدودیتهای وجود برخی از منابع و عدم توجه به الزمات زیست محیطی در تولید و مصرف نگرانی های زیادی را برای بقا نوع بشر مطرح نموده است. در این میان کشورهای توسعه یافته به سبب آرامش فکری و امکانات علمی مناسب همچنین توجه به تجارب گذشته نسخه های مختلفی را برای توقف این روندهای نابهنجار در پیش گرفته اند. در حوزه اقتصاد، نظریه اقتصاد چرخشی را با تمرکز بر استفاده بهینه از منابع و استفاده چندباره از منابع را مطرح کرده اند. اقتصاد چرخشی Circular Economy اکنون سند چشم انداز 2030 اتحادیه اروپا و برنامه اجرایی برای برخی کشورهای توسعه یافته محسوب می شود. هدف آن کمینه کردن ضایعات و بیشترین استفاده از منابع است. این رویکرد بازسازی کننده در مقابل رویکرد سنتی اقتصاد خطی قرار می‌گیرد که در آن مدل تولید به صورت «دریافت مواد اولیه، تولید و دور انداختن» است. در یک نظام چرخشی، مصرف منابع ورودی، ضایعات خروجی و هدر رفت انرژی با بستن یا کوچک کردن حلقه‌های مواد و انرژی کمینه می‌شود. این فرایند از طریق طراحی، نگهداری، تعمیر، استفاده مجدد، بازتولید و بازیافت منابع به صورت بلندمدت طراحی شده است. مدافعین این نظریه مدعی هستند که چنین دنیای پایداری به معنای حتی اندکی کاهش در سطح کیفیت زندگی مصرف‌کنندگان نیست و بدون هزینه اضافی برای تولیدکنندگان (یا کاهش درآمدشان) این مطلوب را محقق کرد. بحث آن است که مدل‌های کسب‌وکار با محوریت اقتصاد چرخشی می‌توانند به همان سودآوری مدل‌های خطی باشند که امکان استفاده از محصولات و خدمات مشابه را برای ما فراهم می‌کند.
اقتصاد چرخشی برای دستیابی به مدل‌هایی که به لحاظ اقتصادی و زیست‌محیطی پایدارند، بر حوزه‌هایی چون تفکر طراحی، تفکر سیستماتیک، گسترش طول عمر محصول و بازیافت متمرکز شده است. بنظر می رسد موضوع توجه به اصول و مبانی اقتصاد چرخشی بعنوان یکی از مهمترین برنامه ها و سیاستهایی است که می تواند اقتصاد ایران را از رخوت و خمودگی عارضی بر آن نجات داده و رالی بی سرانجام اتمام منابع و امکانات کشور را تا حدود زیادی کنترل کند. جامعه ایران درگیر با تحریمها ضرورت تامین منابع اولیه از طریق استفاده بهینه از منابع اولیه و بازگشت منابع مستعمل به چرخه را می تواند محقق سازد و معضل عدم دسترسی به منابع و امکانات اولیه وارداتی را حدودی مرتفع نماید. از سویی دیگر ضمن ارتقا تولید پاسداری مناسبی از منابع موجود در کشور نیز داشته باشد.
مطالعه شرایط اقتصادی تولید و الوگی های زیست محیطی فراوان در کشور خبر از یک سونامی ویران کننده از زنجیره تولید تا مصرف را ترسیم می کند. که در یک سوی آن بسیاری از کارخانه و بنگاههای اقتصادی با هزینه های بسیار بالا کالای پر مصرف و خطر آفرین را تولید می کنند و از سویی دیگر حجم عظیمی از مردم بعنوان مصرف کننده قرار دارند که با استفاده از همین تولیدات پر هزینه به سهم خود علاوه بر سهیم شدن در اتلاف منابع و ایجاد خطرات مختلف بر آلودگی ها و مشکلات متعدد زیست محیطی نیز می افزایند. نتیجه این تولید و مصرف خطی بی قواره، اتلاف منابع، افزایش آلوگی ها و بیماری ها و آسیبهای مختلف اینگونه مصارف است. اقتصاد گردشی معتقد است که جریان تولید تا مصرف بهینه، در یک زنجیره مولد همواره در گردش است و منابع اولیه در فرایند تولید مستعمل و دور انداخته نمی شوند بلکه از یک بخش زنجیره به بخش دیگر منتقل می شوند. اقتصاد چرخشی هم تولید کننده و هم مصرف کننده را بعنوان دو رکن اصلی زنجیره تولید تا مصرف مورد توجه ویژه قرار داده است و پایداری منابع، حفظ و سلامت محیط زیست را بعنوان وجه التزام این موضوع معرفی می کند. در اقتصاد چرخشی ضرورتی برای سوزاندن گاز در منازل بعنوان گرمایش یا پخت و پز احساس نمی شود و تولیدات پر مصرف گازی کارخانجات نیز جایی دراین زنجیره نخواهند داشت. خودروهای پر مصرف، غیر استاندارد و پر هزینه نمادی از اتلاف منابع مادی و معنوی تلقی می شوند و نمی توانند جایی در ساختارهای اقتصادی داشته باشند بلکه سهم عمده ای در نابسامانی خواهند داشت، پس اصلاح یا حذف می شوند. در اقتصاد چرخشی استفاده از منابع طبیعی مانند گرمایش خورشید و انرژی باد جایگزین های اصلی انرژی های مهم و پاک برای کاربردی های صنعتی و خانگی محسوب می شوند و تولید زباله دیگر نمی تواند یک تهدید زیست محیطی تلقی شود بلکه یک بخش از زنجیره تولید اقتصادی است می تواند در فرایند تولید تا مصرف ایفای نقش کند. زباله تفکیک شده در مسیر تولید قرار می گیرد و زباله تر در کارخانه های مخصوص با سوختن آنها موجب تولید انرژی های دیگر مانند گرمایش می شود و به مشترکان خانگی و صنعتی از طریق انتقال انشعاب فروخته می شود و باقی مانده مواد سوخته شده هم بعنوان کمپوز برای تقویت زمینها کشاورزی استفاده می شود. پس جریان زباله یک سرمایه گذاری جدید پر منفعت واشتغالزا در زنجیره اقتصادی است. که جذابیتهای زیاد سرمایه گذاری را خواهد داشت چرا که هم پرسود و پایدار است.
اقتصاد امروز ایران بیش از هر اقتصاد دیگری در جهان بسترها و الزمات یک اقتصاد چرخشی را در خود احساس می کنند و این موضوع می تواند نجات دهنده اقتصاد محسوب شود. چرا که روند نامتقارن تولید و مصرف همه زیر ساختها و زیربناهای اقتصادی همچنین منابع و امکانات کشور را نشانه رفته است و جریان تولید و مصرف نیز بدون توجه به آثار و نتایج زیانبار آن به استمرار این روند مشغولند. اهمیت و اعتبار اقتصاد چرخشی بعنوان یک راهبرد اجتناب ناپذیرهم اکنون بعنوان یک سند چشم انداز اقتصادی اروپا در سال 2030 مورد تصویب قرار گرفته و در کشوری مانند سوئد نیز بعنوان نقشه راه اصلی کشور در دستور کار قرار دارد.
غلامعلی رموی
مشاور انجمن ملی حمایت از حقوق مصرف کنندگان